Leg­háls­krabba­mein

Frá því að skipuleg leit að leghálskrabbameini hófst hér á landi árið 1964 hefur dánartíðni úr sjúkdómnum lækkað um 90%. Þetta er einnig eitt fárra krabbameina þar sem orsakir eru þekktar en HPV-veira sem smitast við kynlíf veldur sjúkdómnum í 99% tilfella.

Hvað er leghálskrabbamein?

Leghálsinn er staðsettur þar sem leg og leggöng tengjast, hann er neðsti hluti legsins og situr efst í leggöngunum. 

Leghálskrabbamein myndast í frumum leghálsins. Fyrst verða svokallaðar forstigsbreytingar í frumum og er þeim skipt upp í nokkra flokka eftir því hve alvarlegar þær eru. Forstigsbreytingar eru þó ekki krabbamein og ganga vægar forstigsbreytingar oftast sjálfkrafa til baka. Ef forstigsbreytingar eru hins vegar komnar á alvarlegasta stigið getur það verið undanfari krabbameins. Ef slíkar forstigsbreytingar greinast snemma er hægt að fjarlægja þær og koma þannig í veg fyrir krabbamein. Ef ífarandi krabbamein nær að myndast er það fyrst staðbundið en getur svo dreifst til aðliggjandi líffæra. 

SPURNINGAR OG SVÖR UM SKIMUN FYRIR LEGHÁLSKRABBAMEINI

Helstu einkenni

Leghálskrabbamein er einkennalaust í byrjun. Með því að mæta reglulega í skoðun er yfirleitt hægt að greina meinið það snemma að hægt er að lækna það.

• Mikilvægt að muna að það er einkennalaust til að byrja með, eins og með önnur krabbamein
• Óþægindi við samfarir
• Blæðing eftir samfarir
• Óreglulegar blæðingar. Milliblæðingar af saklausum toga eru þó oftast ástæða óreglulegra blæðinga

Ef þú ert með ofangreind einkenni skaltu leita til heimilislæknis eða kvensjúkdómalæknis.

Greining

Skimun. Á Vesturlöndum uppgötvast meinin oft við leghálsskimun, þ.e. þegar leitað er skipulega að forstigi krabbameins eða krabbameini hjá ákveðnum aldurshópum kvenna. Ef alvarlegar forstigsbreytingar finnast er hægt að fjarlægja þær og koma þannig í veg fyrir að krabbamein myndist. Ef krabbamein hefur náð að þróast er mikilvægt að það finnist sem fyrst og þá eru mestar líkur á að meðferð beri árangur.

SPURNINGAR OG SVÖR UM SKIMUN FYRIR LEGHÁLSKRABBAMEINI

Leghálsspeglun. Tekin eru vefjasýni frá svæðum sem eru afbrigðileg og vefjameinafræðingur greinir sýnið. Ef niðurstaða vefjagreiningar er sú að um krabbamein sé að ræða er gerð ítarlegri sjúkdómsskoðun til að sjá hvort æxlið hafi dreift sér.

Myndrannsóknir og skoðun í svæfingu. Gerð er tölvusneiðmyndarannsókn og/eða segulómrannsókn og lungnamynd til að athuga útbreiðslu sjúkdómsins. Oftast er einnig gerð skoðun í svæfingu, þ.e. þreifing til að meta hvort æxli sé skurðtækt eða ekki. Einnig er gjarnan gerð þvagblöðruspeglun í sama tilgangi.

Meðferð

Keiluskurður. Forstigsbreytingar leghálskrabbameins eru meðhöndlaðar með því að fjarlægja vef með slíkum breytingum. Gerður er svokallaður keiluskurður þar sem hluti leghálsins er fjarlægður. Oft er nægilegt að meðhöndla ífarandi leghálskrabbamein, sem er á byrjunarstigi og á afmörkuðu svæði, með keiluskurði eingöngu og getur konan þá enn fætt börn eftir meðferðina.

Aðgerð til að varðveita frjósemi. Ef konur eru á frjósemisaldri og æxlið er ekki stærra en 2 cm og staðbundið er oft hægt að gera stærri aðgerð en hluta af leghálsi haldið eftir þannig að konan hefur möguleika á að eignast barn. Aðgerðin er venjulega gerð í tveimur stigum. Fyrst eru eitlar fjarlægðir með kviðarholsspeglun og einni til tveimur vikum síðar er stærsti hluti leghálsins fjarlægður um leggöng. Þá er leghálsinn styrktur í aðgerðinni og konan þarf að gangast undir keisaraskurð til að fæða barn ef til þess kemur.

Legnám. Þegar krabbameinið er lengra gengið þarf að fjarlægja allt legið og nærliggjandi eitla með skurðaðgerð. Misjafnt er hvort eggjastokkar eru einnig fjarlægðir eða ekki. 

Geislameðferð. Ef ekki er hægt að fjarlægja meinið með skurðaðgerð er geislameðferð oft beitt, annað hvort með geislun utan frá eða bæði utan frá og með innsetningu pinna sem komið er fyrir í leggöngum, leghálsi eða í neðri hluta legsins, sem næst æxlinu. Aðeins er beitt ytri geislun ef æxlið er mjög langt gengið við greiningu (stig IV). Ungar konur sem gangast undir geislameðferð á grindarholi fara í tíðahvörf þar sem eggjastokkarnir hætta að framleiða estrógen. Hægt er að gefa hormónalyf til að minnka líkamleg óþægindi sem fylgja hormónabreytingunum.

Krabbameinslyf. Nú eru yfirleitt gefin krabbameinslyf samhliða geislameðferð, nema ef nýrnastarfsemi sjúklings er mjög skert.

Áhættuþættir og forvarnir

HPV-veira (human papilloma virus) sem smitast við kynmök er talin nauðsynleg (en þó sjaldnast nægjanleg) forsenda fyrir myndun flestra illkynja æxla í leghálsi. Bólusetning 12 ára stúlkna gegn HPV-veirum hófst á Íslandi árið 2011. Framtil 2022 var bóluefnið Cervarix notað sem veitir vörn gegn tveimur stofnum af HPV-veirum og gefur um 70% vörn gegn leghálskrabbameini. Árið 2023 var farið að bólusetja öll 12 ára börn með bóluefninu Gardasil9 sem veitir vörn gegn níu stofnum af HPV-veirum og gefur um 90% vörn gegn leghálskrabbameini. Fleiri HPV-stofnar geta þó valdið leghálskrabbameini og því mikilvægt að konur mæti í leghálskrabbameinsleit jafnvel þó þær hafi verið bólusettar gegn HPV.

15 SPURNINGAR OG SVÖR UM HPV-VEIRUNA

• Mest er áhættan hjá stúlkum sem byrja mjög ungar að stunda kynlíf, eiga marga rekkjunauta og/eða reykja.
• Aukin áhætta fylgir frjálsræði beggja kynja í kynlífi. Það að nota smokkinn og/eða sofa hjá einum og sama einstaklingnum minnkar líkur á að fá viðvarandi HPV-smit og þar af leiðandi leghálskrabbamein.
• Fleiri þættir virðast þó jafnframt geta haft áhrif, svo sem aðrar sýkingar í kynfærum, t.d. klamydíusmit.
• Sígarettureykingar eru einnig áhættuþáttur fyrir leghálskrabbameini. Nikótín og önnur efni í tóbaksreyk finnast í leghálssýnum þeirra kvenna sem reykja og þær sem reykja eru líklegri til að vera með viðvarandi HPV-smit.

Tölfræði og lífshorfur

Horfur sjúklinga með leghálskrabbamein hafa batnað verulega og eru í flestum tilfellum mjög góðar. Það er því að þakka að hlutfallslega fleiri en áður greinast með sjúkdóm á byrjunarstigi, þegar enn er unnt að lækna hann. Þetta á einkum við þar sem heilbrigðisþjónusta er góð. 

Fimm ára hlutfallsleg lifun er um 50% í heiminum í heild, en á Íslandi er hún komin upp í 69%.