Sortu­æxli og önn­ur húð­krabba­mein

Til húðkrabbameina teljast ýmsar gerðir krabbameina, en aðallega er um að ræða þrjár gerðir, flöguþekjukrabbamein (carcinoma squamocellulare), grunnfrumukrabbamein (carcinoma basocellulare) og sortuæxli (melanoma malignum).

Hvað er húðkrabbamein?

Húðin er stærsta líffæri líkamans. Hjá fullorðnum er yfirborð hennar nær tveir fermetrar. Hlutverk húðarinnar er m.a. að vernda líkamann fyrir áverkum, útfjólublárri geislun sólar og efnum sem eru líkamanum framandi, m.a. bakteríum og veirum. Þar að auki er húðin mikilvæg fyrir hita- og vökvajafnvægi líkamans og einnig sem útvörður ónæmiskerfisins. Húðin skiptist í þrjú lög: Yfirhúð (epidermis), leðurhúð (dermis) og undirhúð (subcutis, fitu). Öll hafa þau sína eiginleika og sitt hlutverk. Í neðsta lagi yfirhúðar, á mörkum hennar og leðurhúðar, eru litafrumur, svokallaðar sortufrumur (melanocytes). Þær framleiða dökkt litarefni, melanín, en hlutverk þess er fyrst og fremst talið vera að verja okkur fyrir útfjólublárri geislun sólarinnar. Þegar sólin skín á húðina eykst framleiðsla á melaníni og sortufrumum fjölgar. Húðin verður þá brúnni til að geta varið líkamann gegn sólargeislun. Stór hluti litlu dökku blettanna sem flestir eru með á húðinni er samansafn margra sortufruma og eru kallaðir fæðingarblettir (brár, nevi). Freknur (ephelides) eru ljósbrúnir blettir á húð sem stafa af aukningu litarefnis í grunnlögum húðar, t.d. eftir sólböð, og fylgja ákveðinni húðgerð.

Sortuæxli í húð eru alvarlegustu húðkrabbameinin og í þeim hafa sortufrumur umbreyst í krabbameinsfrumur. Þau geta bæði myndast í fæðingarblettum sem þegar eru til staðar eða sem nýir blettir. Mikilvægt er að fylgjast með fæðingarbletti sem lítur öðruvísi út en hinir og hagar sér öðruvísi. Æxli af þessari gerð geta myndast í öðrum líffærum en húð, t.d. í auga, endaþarmi eða munn- og nefslímhúð, en það er mjög sjaldgæft.

Algengasta gerð húðkrabbameins nefnist grunnfrumukrabbamein. Æxlið myndast í dýpsta lagi yfirhúðarinnar (grunnfrumulaginu) og er algengast allra krabbameina. Þetta eru æxli sem eru lítið illkynja því að þau dreifa sér mjög sjaldan um líkamann, þ.e. mynda mjög sjaldan meinvörp og eru því á mörkum þess að uppfylla skilgreiningu illkynja æxlis. Þau hafa því hingað til ekki talist með í tölfræði um krabbamein þótt ýmsar krabbameinsskrár safni upplýsingum um þessi mein.

Hinn meginflokkur húðkrabbameins sem myndast í yfirhúð er flöguþekjukrabbamein.

Helstu einkenni

Sortuæxli geta myndast alls staðar á líkamanum. Ef blettur hefur eitt eftirtalinna atriða getur það bent til sortuæxlis:

• Hefur breyst að einhverju leyti, t.d. breytt um lögun eða lit
• Er ósamhverfur
• Hefur óreglulega jaðra
• Ef fleiri en einn litur eru í blettinum
• Ef kláði er í blettinum eða sár hefur myndast í honum

Flöguþekjukrabbamein  í húð er algengast í andliti, t.d. á eyrum og neðri vör, en einnig t.d. í hársverði hjá þeim sem hafa þunnt hár. Það er líka algengt á handarbökum. Einkenni geta verið eftirfarandi:

• Sár sem ekki grær
• Rauðleit þykknun á húð með kláða eða óþægindum
• Hringlaga blettur, með upphækkuðum brúnum eins og virkismúr umhverfis dæld í miðjunni
• Upphleyptur húðlitaður eða rauðleitur blettur á höfði eða hálsi, en stundum kemur það fram á búk og þá yfirleitt sem flatur, rauður blettur
• Blettur sem stækkar í 1 cm í þvermál yfir marga mánuði eða ár
• Blettur sem blæðir úr og myndar hrúður á víxl

Greining

Húðlæknar geta oft greint húðkrabbamein eða forstig þess með því að skoða húðina með berum augum eða með sérstöku tæki. Greiningin er svo staðfest með því að taka sýni sem sent er í vefjarannsókn.

Sé grunur um sortuæxli gerir læknir nákvæma rannsókn á húðinni og þreifar einnig á nálægum eitlastöðvum. Ef um djúpt vaxandi mein er að ræða tekur læknirinn einnig gjarnan sýni úr nálægum eitlum til að meta hugsanlega útbreiðslu. Þegar æxlin hafa náð ákveðinni dýpt eru gerðar frekari rannsóknir til að athuga hvort sjúkdómurinn hafi dreift sér um líkamann, t.d. tekin sneiðmynd af lungum.

Meðferð

Sortuæxli eru alltaf fjarlægð með skurðagerð ásamt eðlilegum aðliggjandi vef svo öruggt sé að ekkert af meininu sé skilið eftir. Þannig er reynt að minnka líkur á að æxlisfrumur dreifi sér. Umfang aðgerðar fer eftir gerð og dýpt meinsins og hversu langt það er gengið. Stundum er tekin húð annars staðar af líkamanum til þess að setja í stað húðarinnar sem var fjarlægð vegna æxlisins. Ef sjúkdómurinn hefur dreift sér til nálægra eitla er gjarnan talið rétt að fjarlægja eitlana til þess að minnka líkur á frekari dreifingu. Dreifðan sjúkdóm er erfitt að meðhöndla þar sem ekki er til góð meðferð, en miklar framfarir hafa þó orðið í meðferð á undanförnum árum. Þannig hafa ákveðin krabbameinslyf, geislun og ónæmismeðferð verið notuð, en nýlega hafa komið fram nýjar gerðir lyfja sem miklar vonir eru bundnar við. Þar er um að ræða lyf gegn meinum sem innihalda ákveðna stökkbreytingu, svokallaða BRAF-hemla, og einnig mótefni sem er ætlað að virkja ónæmissvar gegn sortuæxlum.

Flöguþekjukrabbamein og grunnfrumukrabbamein eru yfirleitt meðhöndluð með einfaldri skurðaðgerð sem oftast læknar sjúklinginn. Annarri meðferð er einnig oft beitt, svo sem skröpun og rafmagns- eða leysibrennslu, frystingu með fljótandi köfnunarefni og útvortis lyfjameðferð. Gæta þarf þess að meinið sé að fullu fjarlægt, annars er hætta á að það taki sig upp aftur.

Áhættuþættir og forvarnir

Sólin sendir frá sér margar tegundir af geislum. Við þekkjum best útfjólubláu geislana UVA og UVB sem geta skemmt erfðaefni húðfruma og þannig leitt til öldrunar húðar og húðkrabbameina. Útfjólublá geislun er talin helsta orsök húðkrabbameina og því eru þeir sem mikið eru í sólarljósi eða ljósabekkjum í aukinni hættu á að fá sjúkdóminn. Þó svo að allir geti fengið sortuæxli eru nokkrir þættir sem auka líkur á myndun sortuæxla.

TAKTU PRÓFIÐ!

• Húð sem brennur auðveldlega.
• Að hafa brunnið í sól eða ljósabekk, sérstaklega fyrir 18 ára aldur.
• Að hafa marga fæðingarbletti.
• Að hafa óreglulega fæðingarbletti.
• Ef náinn ættingi hefur greinst með sortuæxli.
• Langtímanotkun ónæmisbælandi lyfja, til dæmis í tengslum við líffæraígræðslu eða gigtarsjúkdóma. 

Mjög mikilvægt er að vernda börn og ungt fólk (einkum undir 20 ára aldri) gegn of mikilli sól, þar sem líkurnar á að fá sortuæxli í húð eru meiri hjá þeim sem hafa verið mikið og óvarin í sól sem börn og unglingar. Einnig er mælt gegn allri ljósabekkjanotkun.

Mælt er með að allir sem hafa áhættuþátt eða blett með ofangreind einkenni fylgist með húð sinni og leiti álits húðsjúkdómalæknis um einkenni og eftirlit.

Tölfræði og lífshorfur

Horfur sjúklinga með sortuæxli í húð eru mjög breytilegar. Því þynnra sem æxlið er þegar það greinist, þeim mun betri eru horfurnar. Almennt séð hafa horfur batnað síðustu áratugi, sem tengist því að fleiri tilfelli uppgötvast snemma í sjúkdómsferðlinu, þ.e. á því skeiði sem hægt er að lækna sjúkdóminn með skurðaðgerð, áður en æxlið hefur náð að vaxa djúpt í húðina. 

Flöguþekjukrabbamein er einungis hættulegt ef það uppgötvast ekki fyrr en það hefur náð að dreifa sér og mynda meinvörp. Sjaldgæft er að sjúklingar deyi af völdum flöguþekjukrabbameins eða grunnfrumukrabbameins í húð.