Sól og út­fjólu­blá­ir geislar

Sólargeislun inniheldur ósýnilega útfjólubláa geisla sem skaða húðina og geta með tímanum leitt til húðkrabbameins. Húðkrabbamein er algengasta krabbameinið um heim allan í löndum þar sem flestir íbúarnir hafa ljósa húð og tíðnin hefur aukist verulega undanfarna áratugi. Aukningin er helst talin orsakast af fatatísku sem hylur líkamann lítið, lífsstílsbreytingum sem fela í sér meiri útiveru og sókn í meiri sól og að vera í sólskini til að öðlast sólbrúnan húðlit, þar með töldu gervisólskini í ljósabekkjum.  

Til eru mismunandi gerðir af húðkrabbameini. Sortuæxli er upprunnið í litfrumum húðarinnar og þó að það sé sjaldgæfasta tegundin er það sú illkynjaðasta og batahorfur eru slæmar ef meinið uppgötvast seint. Tvær helstu gerðir húðkrabbameina aðrar en sortuæxli eru grunnfrumukrabbamein og flöguþekjukrabbamein.

Grunnfrumukrabbamein er algengasta krabbameinið um heim allan í fólki með ljósa húð. Sjaldgæft er að það dreifi sér og myndi meinvörp en það getur birst á óvörðu húðsvæði eins og í andlitinu. Flöguþekjukrabbamein er sjaldgæfara en getur reynst banvænt hafi meinið náð að dreifa sér áður en það uppgötvast. Útfjólublá geislun hefur margs konar neikvæð áhrif á húðina og þau sem koma fyrst fram eru sólbrúnka og sólbruni. 

Hvað telst of mikil sólargeislun?

Öll sólargeislun skaðar húð sem er óvarin fyrir henni. Líkaminn er oftast fær um að gera við skaðann en eftir því sem skaðinn er meiri er þó erfiðara að bæta hann.

Vandasamt er að skilgreina nákvæmlega hve mikil sólargeislun er of mikil, þar sem það fer eftir persónulegum eiginleikum eins og húðgerð, styrk sólar og staðsetningu (útfjólubláum stuðli = UV-stuðli). Skaðinn eykst eftir því sem dvalið er lengur í sólinni og er alvarlegri ef dvalið er í sólinni þegar hún er sterkust, eins og í kringum hádegi, á heitasta tíma dagsins, t.d. milli kl. 11:00 og kl. 15:00, og á sumrin. Einstaklingur með húðgerð 1 eða 2 brennur eftir 10–15 mínútna dvöl í sólskini þar sem UV-stuðullinn er 6 en sá sólarstyrkur næst auðveldlega um hádegisbil að vori og á sumrin í mörgum löndum en er þó ekki svo mikill á Íslandi.  

Ef dvalið er úti í sól ætti að verja þá hluta líkamans sem oftast eru óvarðir fyrir geislun, eins og andlit, háls og hendur. Sólbruni er augljóst merki um að viðkomandi hafi dvalið of lengi óvarin(n) í sólinni og hann telst skaðlegur. Aftur á móti er einnig möguleiki á of mikilli geislun áður en húð hefur brunnið. Tíðir sólbrunar, einkum á barns- og unglingsaldri, tengjast verulegri aukningu á húðkrabbameini síðar á ævinni. Öll útfjólublá geislun, óháð aldri, eykur einnig hættu á húðkrabbameini.

Börn, unglingar og sól

Það er mikilvægt fyrir fólk á öllum aldri að forðast of mikla sól. Því fyrr á ævinni sem húð brennur, því meiri tími gefst fyrir skemmdir að hlaðast upp í henni. Stofnfrumur í efra lagi barnshúðar eru einnig nær yfirborði húðarinnar en hjá fullorðnum og þar sem stofnfrumurnar eru þær frumur sem geta orðið að húðkrabbameini gerir þetta börn viðkvæmari fyrir útfjólublárri geislun en fullorðna. Enn fremur vaxa vefir og þroskast hratt í börnum og unglingum og af þeim sökum eru frumur í ungu fólki varnarlausari gegn skaða af völdum sólar. Fullorðnir, ekki síst foreldrar og aðrir fjölskyldumeðlimir, ættu að hjálpa börnum að forðast of mikla sól. Mælt er með að börn á fyrsta ári séu alls ekki í beinu sólarljósi og þess má gæta t.d. með því að skýla þeim þegar þau eru úti. 

Þegar húðin verður sólbrún er þar að verki varnarviðbragð húðarinnar gegn skemmdum af völdum útfjólublárrar geislunar sólar eða öflugra ljósabekkja. Þess vegna er sólbrúnka merki um húðskemmdir og holl sólbrúnka er ekki til. Ef dvalið er í sterku sólskini í langan tíma er sólbruni óumflýjanlegur fyrr eða síðar. 

Sólskin veldur einnig fæðingarblettum og freknum og með tímanum öldrun húðar. Ef húðin eldist vegna þess að hún hefur verið óvarin fyrir útfjólublárri geislun þykknar hún og tapar teygjanleika sínum hraðar en ella, elliblettir geta komið fram og breytingar á húðlit, svo sem upplitun, en einnig hrukkur, stækkaðar eða útvíkkaðar háræðar í húðinni og húðkrabbamein.  

Hversu mikið af útfjólublárri geislun berst til jarðar frá sólinni, og þar með hver UV-stuðullinn er í rauntíma, fer eftir ýmsum þáttum. Þar hefur mesta þýðingu tími dags og árstíð. Útfjólublá geislun er oftast sterkust í nokkra klukkutíma í kringum hádegið en veikari snemma morguns og seinni hluta dags og á kvöldin.

Á sumrin berast um 20–30% af heildardagsskammti útfjólublárrar geislunar til jarðar milli kl. 11:00 og 13:00 og 75% milli kl. 9:00 og kl. 15:00 (sólartími, ekki staðartími). (Innskot: Í Reykjavík er sól í hádegisstað um kl. 13:25.) 

Árstíðabundnar sveiflur í útfjólublárri geislun sem nær yfirborði jarðar eru töluverðar í tempraða loftslagsbeltinu en mun minni á svæðum nær miðbaug. 

Aðrir mikilvægir þættir sem hafa áhrif á styrk útfjólublárrar geislunar sem nær yfirborði jarðar eru:

• Breiddargráða. Árleg útfjólublá geislun er minni eftir því sem fjær dregur miðbaug.
• Hæð yfir sjávarmáli. Almennt aukast sólbrunaáhrifin um 4% fyrir hverja 300 metra hæðaraukningu.
• Endurkast af yfirborði jarðar, t.d. frá snjó og vatni. Snjór endurkastar allt að 85% af útfjólublárri geislun og vatn um 5–10%. Útfjólublá geislun sem endurkastast getur skaðað húðina jafn mikið og bein útfjólublá geislun.
• Ský, hversu mikið skýjahula dregur úr þeirri útfjólubláu geislun sem nær yfirborði jarðar fer eftir þykkt, þéttleika og lögun skýjanna.
• Loftmengun. Á sama hátt og skýjahula gerir það breytir loftmengun í þéttbýli því hversu mikið af útfjólublárri geislun nær yfirborði jarðar hverju sinni. 

Hætta er á að sólbrenna utandyra jafnvel þótt veðrið sé skýjað eða þoka hylji sólina, því að allt að 80% af útfjólublárri geislun berast í gegnum ský eða móðu. Sólhlíf sem er notuð á ströndinni hindrar 40–50% af útfjólublárri geislun. Afgangurinn lendir á húðinni eftir að hafa farið í gegnum sólhlífina eða endurkastast af sandinum.

Skiptir húð-, hár- og augnlitur máli?

Ljós húð brennur hraðar í sólinni en dekkri húð. Eftir því sem húð er viðkvæmari fyrir sól, þeim mun mikilvægara er að vernda hana fyrir skaðlegum áhrifum sólar. Húð manna er oftast flokkuð í sex mismunandi gerðir. Húðgerð er eiginleiki sem segir til um hversu viðkvæm húðin er fyrir útfjólublárri geislun sólar.

Á myndinni hér fyrir neðan má sjá húðgerðunum sex raðað frá þeirri viðkvæmustu til þeirrar þolnustu fyrir sól. Einnig eru tilgreindir helstu eiginleikarnir sem flokkað er eftir.

Húðgerðir  
Húðlitur 
UV-næmi 

Skýring 
Hætta á húðkrabbameini 

Húðgerð 1
Mjög ljós eða hvít  húð, ljóst eða rautt hár, oft freknur
 ++++ Húðin brennur mjög auðveldlega og tekur aldrei eða afar sjaldan lit
Mest hætta á húðkrabbameini

Húðgerð 2
Ljós eða hvít húð, ljóst hár, blá eða brún augu. Sumir með dökkt hár.
+++ Húðin brennur auðveldlega og tekur lit mjög hægt
Mikil hætta á húðkrabbameini

Húðgerð 3
Ljósbrún húð, dökkt hár, brún eða græn augu 
++ Húðin brennur ekki auðveldlega og tekur lit
Mikil hætta á húðkrabbameini

Húðgerð 4
Miðlungsbrún húð, brún augu og dökkt hár
+ Húðin brennur nánast aldrei og tekur auðveldlega lit (Miðjarðarhafs-/suðurevrópsk húðgerð)
Hætta á húðkrabbameini

Húðgerð 5, dökkbrún húð, brún augu og dökkt hár. 
+/– Húðin brennur aldrei og er dekkri á lit frá náttúrunnar hendi (asískar húðgerðir)
Húðkrabbamein sjaldgæft en uppgötvast oft ekki fyrr en það er komið á hættulegt stig

Húðgerð 6
Mjög dökkbrún eða svört húð, dökkbrún augu og svart hár.
– Húðin brennur aldrei og er dökk á lit frá náttúrunnar hendi (svartar húðgerðir)
Húðkrabbamein sjaldgæft en uppgötvast oft ekki fyrr en það er komið á hættulegt stig

Fleiri mikilvæg einkenni sem tengjast aukinni hættu á húðkrabbameini eru:

• Fjöldi fæðingarbletta á húðinni, þar sem mikill fjöldi gefur til kynna meiri hættu á að fá sortuæxli, og einnig fæðingarblettir sem eru óvenjulegir í útliti.
• Fjölskyldusaga um húðkrabbamein, einkum hjá nánum ættingjum. 
• Húð sem hefur þegar skaðast vegna þess að fólk hefur verið of mikið í útfjólubláu ljósi og húð með elliblettum sem hefur tapað teygjanleika sínum og er mjög hrukkótt.
• Ónæmisbæling með lyfjum sem bæla starfsemi ónæmiskerfisins t.d. eftir líffæraígræðslu. 

Útivera er ánægjuleg og heilsusamleg, ferskt loft og líkamshreyfing gerir öllum gott. Aftur á móti gerir útivera húðina einnig viðkvæma fyrir útfjólublárri geislun. Því er mikilvægt að verja hana á meðan á allri útiveru, störfum og leik utandyra stendur, eins og við íþróttaiðkun, garðvinnu, hjólreiðar, göngur, sólböð og sund. Besta leiðin til að vernda húðina er að forðast sterkt beint sólarljós, einkum yfir sumarmánuðina og milli kl. 11:00 og kl. 15:00 á daginn, og halda sig helst í skugga. Ef farið er út í sólarljós er besta vörnin að klæðast léttum fatnaði með síðum ermum og vera með barðastóran hatt. Föt úr þéttofnum efnum veita bestu vörnina. Sólgleraugu með útfjólubláu hlífðarlagi verja augun gegn skaðlegum áhrifum sólarljóss.

Sólarvörn er ekki hugsuð til þess að fólk geti verið lengur í sól, heldur til að vernda húðina þegar ekki er hægt að komast hjá því að verða fyrir beinu sólskini. Oft notar fólk minna af sólarvörn en nauðsynlegt er til að hún veiti góða vörn og ber of sjaldan á sig aftur. Of lítil notkun sólarvarnar dregur úr sólarvarnarstuðlinum sem fullyrt er utan á umbúðunum að varan veiti. Ekki á að lengja viðveru í sól þegar sólarvörn er notuð, þar sem þá hverfur verndin gegn húðkrabbameini sem hún veitir! Almennt er ráðlagt að nota sólarvörn með a.m.k. sólarvarnarstuðli 30 fyrir hversdagslega útiveru en jafnvel hærri í fríum á sólarströnd. Talið er að sólarvarnir séu áhrifaríkastar ef þykkt lag af þeim er borið á húðina 15–30 mínútum áður en farið er út í sólina og síðan aftur 30–60 mínútum síðar. 

Mikilvægt er að bera þykkt lag af sólarvörn á alla húðina, t.d. má ekki gleyma eyrunum. Æskilegt er að bera sólarvörn á húðina á tveggja tíma fresti þar sem virku efnin sem verja gegn sólbruna missa virkni sína í sólskini og virknin dvínar einnig með tímanum. Hluti af sólarvörnum er líka að þurrka föt og handklæði ásamt svita af húðinni. Einnig þarf að bera vörn á aftur eftir að hafa svitnað eða synt, jafnvel þótt vatnsheldar tegundir séu notaðar. Loks ber að gæta að því hvenær sólarvörnin rennur út.

Störf utandyra

Fólk sem vinnur utandyra er almennt óvarið gegn sólinni tímunum saman allan ársins hring, t.d. byggingarverkamenn og bændur. Fólk í slíkum störfum þarf því að vernda sig með því að klæðast fatnaði sem hylur húðina vel, bera vel á sig af viðeigandi sólarvörn og hafa aðgang að skugga á vinnusvæðum ef hægt er.   

Vegna þess hve óvarið fólk sem vinnur utandyra er fyrir sólinni er það í meiri hættu en aðrir á að fá húðkrabbamein önnur en sortuæxli. Sum tilfelli af húðkrabbameini mætti þannig skilgreina sem atvinnusjúkdóm.

Ljósabekkir

Ljósabekkir eru tæki sem gefa frá sér útfjólubláa geislun. Þessi geislun hefur sömu skaðlegu áhrif á húð manna og náttúrulegt sólarljós og þar sem hún er óþörf ætti að forðast ljósabekki. Að fara í sólbað í ljósabekk veitir húðinni ekki betri grunn fyrir viðbótarsólböð og það er ekki til nein holl leið til að öðlast sólbrúnku. Notkun ljósabekkja til að auka magn D-vítamíns í líkamanum er óþörf og ekki er mælt með að slíkt sé gert. Sams konar geislun og dekkir húðina eykur hættu á húðkrabbameini og skaðar húðina á alla þá vegu sem áður hefur verið lýst.

Sumt fólk telur að notkun ljósabekkja styðji við meðferð við skammdegisþunglyndi en hægt er að fá slíka meðferð á mun öruggari hátt með því að nota frekar sóllampa sem gefa ekki frá sér varhugaverða útfjólubláa geisla heldur skært en skaðlaust sýnilegt ljós.

Einstaklingar sem þarfnast útfjólublárrar geislunar í lækningaskyni ættu að fá meðferð undir ströngu lækniseftirliti, t.d. á sjúkrahúsi. Ljósabekkir eru stundum markaðssettir sem meðferðarúrræði við ýmiss konar kvillum og sjúkdómum, eins og taugaskinnþrota (neurodermatitis), gelgjubólum, háþrýstingi eða til að bæta ónæmisviðbrögð líkamans. Öll notkun ljósabekkja í lækningaskyni skyldi þó ávallt vera fyrirskipuð af og framkvæmd undir eftirliti læknis.

Sólin og D-vítamín

D-vítamín er mikilvægt en almennt dugar stutt útivera til að koma í veg fyrir skortseinkenni. Heilbrigt fólk sem fer út úr húsi reglulega myndar nægilegt D-vítamín til að þurfa ekki að hafa áhyggjur af því að forðast of mikla sól. 
D-vítamín er framleitt í húðinni þegar sólarljós fellur á hana og það er nauðsynlegt til að viðhalda sterkum beinum og tönnum. Hugsanlegt er að það hafi einnig önnur jákvæð áhrif á heilsuna, eins og að bæta heilsu hjarta og æða, lækka blóðþrýsting og draga úr hættu á nokkrum krabbameinstegundum.  

D-vítamín myndast mjög hratt í húðinni þegar sólarljós fellur á hana og ekki þarf að fá aukaskammt af geislun til að viðhalda nægilegu D-vítamíni. Oftast myndast nægilegt D-vítamín við daglega útiveru í 10–15 mínútur í hádeginu á vorin og sumrin ef viðkomandi er með óvarið andlit og handleggi. Með því að fara eftir ráðleggingum um að forðast of mikla sól og nota ekki ljósabekki er tryggt að húðin sé varin gegn of miklum skemmdum án þess að D-vítamínskortur þróist. Á veturna eða í mikilli hæð yfir sjávarmáli má dvelja lengur utandyra en gæta verður að UV-stuðlinum. Á veturna er einnig skynsamlegt að velja D-vítamínríkara fæði, t.d. lýsi, feitan fisk, eggjarauður og innmat eins og lifur. Notkun ljósabekkja til að auka D-vítamín er óþörf og eindregið ráðlagt gegn henni vegna tengsla hennar við aukna hættu á húðkrabbameini. Ef óskað er eftir fleiri ráðum varðandi hugsanlegan D-vítamínskort ber að leita til læknis. Ef D-vítamínskortur er kominn fram er ráðlagt að biðja lækni um úrræði, t.d. D-vítamínbætiefni eða önnur meðferðarráð.