15 spurn­ingar og svör um HPV-veiruna

Þekktar eru rúmlega 200 tegundir og um 40 þeirra geta sýkt húð og slímhúðir á kynfærasvæði kvenna og karla.

Hvað er HPV?

HPV-veirur geta einnig valdið sýkingu í munni og koki kvenna og karla. Sumar þeirra valda t.d. kynfæravörtum, aðrar frumubreytingum í leghálsi og um 14 þeirra geta valdið krabbameini í leghálsi, leggöngum, skaparbörmum, endaþarmi, getnaðarlim og í munni og koki kvenna og karla.

HPV er lang algengasti kynsmitið. Vísbendingar eru um að algengi (fjöldi einstaklinga með HPV-sýkingu á hverjum tíma) HPV-sýkingar meðal íslenskra kvenna á aldrinum 18-25 ára sé um 50-60% og má áætla að sama gildi um íslenska karlmenn á sama aldri þó algengi hafi ekki verið sérstaklega rannsakað meðal íslenskra karla. Algengi HPV-sýkingar minnkar síðan hratt með hækkandi aldri og er talið að um 5% íslenskra kvenna og karla sé með HPV-sýkingu við 65 ára aldur.

• HPV er mjög algeng veira.
• Meira en 200 tegundir HPV eru þekktar.
• Sumar tegundir HPV valda góðkynja vörtum á fingrum og fótum.
• Um 40 tegundir af HPV geta smitast við kynmök. 

Há-áhættu og lág-áhættu HPV

Hvað er há-áhættu HPV?

Um 14 tegundir HPV sem geta smitast við kynmök eru kallaðar há-áhættu tegundir (krabbameinsvaldandi HPV) og geta orsakað frumubreytingar og leghálskrabbamein. Dæmi um há-áhættu HPV-veirur eru HPV 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59, 66 og 68. Hægt er að rannsaka hvort HPV-veirur finnist hjá fólki. Á Íslandi eru gerðar HPV-mælingar á leghálssýnum, samkvæmt klínískum leiðbeiningum, í þeim tilgangi að rannsaka hvort einhver þessara 14 há-áhættu HPV-veira sé til staðar.

Hvað er lág-áhættu HPV?

Aðrar HPV tegundir sem smitast við kynmök eða snertingu eru kallaðir lág-áhættu tegundir og geta orsakað kynfæravörtur og frumubreytingar en eru ekki krabbameinsvaldandi. Dæmi um lág-áhættu HPV-veirur eru HPV 6 og 11 sem orsaka rúmlega 90% af kynfæravörtum, HPV 2 sem orsakar vörtur á fingrum og höndum og HPV 1 sem orsakar vörtur á fótum.

Hvering smitas HPV?

HPV smitast við snertingu, oftast við kynmök í leggöng eða endaþarm. HPV getur líka smitast við munnmök og við snertingu kynfæra, t.d. með fingrum. HPV getur smitast milli gagnkynhneigðra, samkynhneigðra eða tvíkynhneigðra án þessa að sýktur aðili hafi nokkur einkenni. HPV getur fundist á nánast öllu nærbuxnasvæðinu, ekki aðeins á kynfærunum. HPV getur einnig smitast við notkun hjálpartækja.

Einstaklingur getur haft HPV-sýkingu þó það séu mörg ár síðan viðkomandi hafði kynmök síðast við sýktan einstakling. Flestir sýktir einstaklingar vita ekki af því að þeir eru með HPV sýkingu eða að þeir séu hugsanlega að smita aðra við kynmök. Það er einnig hægt að smitast af fleiri en einni tegund af HPV.

Örsjaldan getur barnshafandi kona með kynfæra HPV-sýkingu sýkt barnið sitt við fæðingu þess. Í þessum tilfellum getur einstaklingur fengið sjaldgæfan sjúkdóm sem kallast á ensku Recurrent respiratory papillomatosis (PRP) þar sem vörtur vaxa á raddböndum í koki. Í börnum kallast þessi sjúkdómur á ensku Juvenile-onset recurrent respiratory papillomatosis (JORRP).

Hvernig smitast konur af HPV?

Nánast allar HPV-sýkingar sem hafa áhrif á leghálsinn smitast með kynlífi (náin snerting kynfæra, t.d. samfarir í leggöng eða fingursnerting við kynfæri). HPV getur einnig smitast við munn- og endaþarmsmök. Meirihluti karla og kvenna (80%) sem stunda kynlíf mun smitast einhvern tíma á ævinni. Þú getur hafa smitast af HPV þó þú hafir bara sofið hjá einum einu sinni á ævinni. Makar í langtímasamböndum geta orðið hissa þegar HPV greinist hjá þeim. En vegna þess að flestar HPV-sýkingar eru einkennalausar geta þær verið ógreindar árum saman. Samt sem áður er aukin áhætta á HPV smiti ef þú hefur átt marga rekkjunauta eða rekkjunautur/ar þinn/þínir hafa átt marga aðra rekkjunauta. 

Það eru vísbendingar um að hætta á HPV-smiti sé aukin í ákveðnum tilvikum:

• Hjá yngri en 25 ára.
• Við óvarið kynlíf, án smokks.
• Með auknum fjölda þungana.
• Við ákveðna erfðaþætti, þetta er þó enn óljóst.
• Hjá fólki sem reykir.
• Hjá óumskornum karlmönnum.
• Við annað kynfærasmit, t.d. herpes og klamydíu.
• Hjá þeim sem byrja snemma að stunda kynlíf (yngri en 16 ára).
• Hjá fólki með ónæmisbælingu (t.d. HIV-smitaðir, ónæmisbælandi sjúkdómar eða lyf). 

Er HPV-smit hættulegt?

Ef þú smitast af há-áhættu HPV-veirum sem ónæmiskerfið vinnur ekki á getur sýkingin orðið viðvarandi. Slík sýking getur valdið frumubreytingum og ef hún er ekki greind með leghálssýni getur hún þróast í leghálskrabbamein. Það líða yfirleitt að minnsta kosti nokkur ár eða áratugir ár frá því sýking með há-áhættu HPV á sér stað þar til leghálskrabbamein myndast. Flestir sem smitast af HPV fá ekki einkenni og ónæmiskerfið vinnur bug á HPV-sýkingunni.

Have getur komið fyrir mig ef ég er með HPV?

Nær allar HPV-sýkingar í leghálsi hverfa af sjálfu sér með hjálp ónæmiskerfisins. Margar konur með HPV-sýkingu fá frumubreytingar í leghálsinn, að minnsta kosti tímabundið, nokkrum mánuðum eða árum eftir að þær smituðust. Flestar tegundir HPV valda ekki krabbameini. En ef þú smitast af há-áhættu HPV og sýking hverfur ekki þá áttu á hættu að fá frumubreytingar sem þarf að meðhöndla. Það tekur yfirleitt að minnsta kosti nokkur ár eða áratugi frá því sýking með há-áhættu HPV á sér stað þar til leghálskrabbamein myndast. Þess vegna er nauðsynlegt að þú komir reglulega í leghálssýnatöku. Leitarstöðin sendir þér bréf og býður þér til sýnatöku þegar komið er að henni.

Er hægt að lækna HPV?

Þó ekki sé hægt að lækna sjálfa HPV-sýkinguna þá er hægt að fjarlægja frumubreytingar með lítilli aðgerð. Með því móti er komið í veg fyrir leghálskrabbamein. Hér á landi er þetta gert með svokölluðum keiluskurði. Þetta er ástæða þess að það er svo mikilvægt að mæta reglulega til leghálssýnatöku (leghálskrabbameinsleit). Þá er hægt að greina og hafa eftirlit með frumubreytingum áður en þær þróast í leghálskrabbamein.

Er hægt að fá HPV aftur?

Ef þú eða sá sem þú sefur hjá er með HPV, þá deilið þið HPV-sýkingunni þar til ónæmiskerfið hefur útrýmt henni. Ef þið hafið eingöngu kynmök við hvort annað þá eruð þið ekki að smita hvort annað fram og til baka með HPV. Þetta er vegna þess að þegar HPV hverfur þá mun ónæmiskerfið „muna“ þessa tegund af HPV og í mörgum tilvikum varna þess að þú fáir hana aftur. En þó þú sért varin gegn einni tegund af HPV ertu ekki varin gegn öðrum tegundum af HPV. Það eru til um 40 tegundir HPV sem smitast við kynmök. Ef þú hefur HPV-sýkingu er mjög líklegt að kærasti, sambýlismaður eða eiginmaður hafi eða hafi haft HPV-sýkingu en það á ekki að hafa nein áhrif á ykkar samband og hann þarf ekki að gera neinar ráðstafanir. Munið að það smitast nánast allir af HPV-sýkingu einhvern tímann á ævinni og fæstir fá nokkurn tíma einkenni.

Er hægt að bólusetja gegn HPV?

Það eru tvö bóluefni á markaði gegn HPV, Gardasil og Cervarix sem bæði verja gegn HPV 16 og 18 sem orsaka um 70% af öllum leghálskrabbameinum. Gardasil ver að auki gegn HPV 31, 33, 45, 52, og 58 og hindrar þannig um 90% allra leghálskrabbameina. Gardasil ver enn fremur gegn HPV 6 og 11 sem orsaka yfir 90% af kynfæravörtum. Til að fá fullkomna vörn gegn HPV 16 og HPV 18 þarf að bólusetja áður en kynlíf hefst. Hér á landi er 12 ára stúlkum boðin bólusetning með Cervarix í skólanum á vegum sóttvarnalæknis. Þó þú sért bólusett þarftu samt að mæta í leghálskrabbameinsleit því þú ert bara bólusett gegn 2 af um 14 veirum sem geta valdið leghálskrabbameini.

Stúlkur og konur, jafnvel allt að 45 ára aldri, sem hafa stundað kynlíf geta haft gagn af bólusetningu en búast má við að virknin sé minni en 100%. Ræddu við lækninn þinn um hvort bólusetning gæti gagnast þér.

Drengir geta haft gagn af bólusetningu. HPV veldur kynfæravörtum og einnig krabbameini í getnaðarlim, munni og koki, en þessi krabbamein eru sjaldgæf. Karlmenn sem stunda kynlíf með öðrum karlmönnum geta einnig haft gagn af bólusetningu því HPV getur valdið krabbameini í endaþarmi.

Geta karlmenn fengið HPV?

Karlmenn fá HPV alveg eins og konur. HPV veldur kynfæravörtum hjá karlmönnum. HPV getur líka valdið krabbameini í getnaðarlim, endaþarmi, munni og koki.

Ekki er leitað sérstaklega að afleiðingum HPV-sýkingar hjá körlum eins og gert er með leghálskrabbameinsleit hjá konum vegna þess að engar góðar leitaraðferðir eru til og flestar HPV-sýkingar hverfa hjá körlum eins og hjá konum. En hér gildir hið almenna, ef einstaklingur hefur einkenni sjúkdóms er ráðlegt að leita til læknis.

Veitir smokkurinn vörn gegn HPV?

Smokkur veitir ekki fullkomna vörn vegna þess að hann hylur ekki öll sýkt svæði en HPV getur fundist á öllu nærbuxnasvæðinu. Smokkurinn er hins vegar góð vörn fyrir þau svæði sem hann hylur, legháls og getnaðarlim. Smokkurinn er einnig góð vörn gegn öðru kynfærasmiti eins og t.d. herpes og klamydíu.

Veldur HPV kynfæravörtum?

HPV tegundirnar 6 og 11 orsaka yfir 90% af kynfæravörtum og geta valdið frumubreytingum í leghálsi en valda ekki krabbameini í leghálsi því þær eru svokallaðar lág-áhættu HPV veirur. Kynfæravörtur eru ekki hættulegur sjúkdómur en þær eru ekki þægilegar og geta valdið einkennum eins og t.d. kláða, óþægindum eða verkjum við samfarir. Ef þú sefur hjá einstaklingi sem er með kynfæravörtur er líklegt að þú smitist af HPV-veirum sem valda kynfæravörtum og fáir kynfæravörtur en það er ekki sjálfgefið vegna þess að ekki fá allir einkenni sem smitast af HPV-veirum þar sem ónæmiskerfi sumra ræður niðurlögum veirunnar áður en hún veldur einkennum.

Ef þú hefur grun um að þú getir verið með kynfæravörtur getur þú leitað til Húð- og kynsjúkdómadeildar Landspítala í Fossvogi , kvensjúkdómalækna, húð- og kynsjúkdómalækna eða heimilislækna.